Skąd się wziął Hrubieszów?

W źródłach staropolskich Hrubieszów występuje pod nazwą Hrubieszów. Najbardziej rozpowszechniony, ale zgodny z rzeczywistością, jest pogląd, że nazwa miasta pochodzi od ruskiego słowa „rubież” (granica, wał obronny). Taką błędną nazwę – Rubieżów, umieścił na pomniku Stanisława Staszica w Hrubieszowie Gustaw Grotthus, były prezes Fundacji Staszicowskiej.

Większość badaczy uznaje, że nazwa miasta bierze swój początek od nazwy pochodzenia ruskiego Hrubiesz (polski Grubiesz, Grabiesz lub Grębosz).Przymiotnik hruby, czyli gruby mógł oznaczać kogoś otyłego albo bogatego.

Istnieje też pogląd, rozpowszechniony przez Antoniego Wiatrowskiego, że miasto przyjęło swą nazwę od nazwiska domniemanego założyciela osady, Rubiesza. Nazwisko takie, wg Wiatrowskiego, spotyka się w dawnych herbarzach Inna, mało prawdopodobna hipoteza wywodzi nazwę Hrubieszowa od litewskiego herbu Rubiesz.

Królewskie miasto

29 września 1400 r. we Lwowie król Władysław Jagiełło podniósł królewską wieś Hrubieszów do godności miasta i obdarzył ją prawem magdeburskim.

„Przywilej lokacyjny Hrubieszowa stanowił swoisty kontrakt między właścicielem osady – królem a zasadźcą – wójtem. Stąd też wiele uwagi poświęcono w nim prawom i przywilejom wójta. Poza tym dokument lokacyjny Hrubieszowa zabezpieczał uposażenie kościoła parafialnego. Kolejnym, niezwykle ważnym postanowieniem było zwolnienie przyszłych hrubieszowian na okres 10 lat od wszelkich podatków i świadczeń na rzecz króla. Obok pól pod uprawę, otrzymali oni dwa łany na pastwisko...” – Pisze w książce „Hrubieszów przez dzieje” prof. Ryszard Szczygieł.

Pierwszymi mieszkańcami Hrubieszowa, oprócz Polaków, byli Rusini, którzy posiadali tu swoją cerkiew. W XV w. W mieście osiedlili się Żydzi. Handlowali oni m.in. z Lwowem, Przemyślem, i Lublinem.

Symbole chwały

Ostatni z Jagiellonów, król Zygmunt August nadał miastu w 1550 r. herb, wyobrażający głowę jelenia z krzyżem między rogami. Z czasem dodano drugi krzyż. Krzyże te mieszkańcy Hrubieszowa uznają za symbole chwały i uznania za trud oraz ofiary, poniesione przez miasto podczas pięciu najazdów tatarskich.

Do najważniejszych wydarzeń w średniowiecznej historii grodu nad Huczwą należy zwycięska bitwa rycerstwa polskiego pod wodzą starosty chełmskiego Hryćka Kierdejowicza z wojskami księcia Świdrygiełły, brata króla Jagiełły, dowodzonymi przez księcia Aleksandra Nosa, starostę łuckiego. Wiosną 1443 r. najechał on ziemię polskie, a Kierdejowicz niedaleko Hrubieszowa „srogą klęskę mu zadał”.

Miał ponoć Hrubieszów swój zamek na wyspie otoczonej wodami Huczwy. Zamek zniszczyły wojska Bohdana Chmielnickiego. W połowie XVII w. Zamek popadł w ruinę i, jak polecił starosta Ludwik Wilga, został rozebrany.

Miniona świetność

Regionalni badacze wyróżniają trzy okresy rozkwitu Hrubieszowa. Pierwszy – to czasy panowania Władysława Jagiełły, który nadał mu prawa miejskie i dbał o rozwój gospodarczy. Okres drugi – królem był Kazimierz Jagiellończyk, który, podobnie jak Jagiełło, był częstym gościem hrubieszowskiego zamku, do wcześniejszych przywilejów dodał nakaz przejazdu przez Hrubieszów kupców jadących na zachód. Trzeci okres to czasy zygmuntowskie. Rozbudowany miał być wówczas zamek i wzniesione mury obronne z dwiema bramami: Bełską i Chełmską.

Chociaż Hrubieszów nie pełnił w przedrozbiorowej Polsce funkcji administracyjnych, bo należał do powiatu chełmskiego, a w jego pobliżu istniały dwa miasta powiatowe (Grabowiec i Horodło), był znaczącym ośrodkiem w tej części Polski. Według Jana Długosza, Hrubieszów był miastem „bardziej ruchliwym i ludniejszym od Chełma”